• Zaktualizowano: 2024-04-18 • Autor: Tomasz Krupiński
Moja matka jest chora psychicznie, ma zaburzenia w postrzeganiu rzeczywistości z elementami schizofrenii oraz depresję. Jej nastroje mają bardzo negatywny wpływ na naszą rodzinę (mąż, mój brat i ja). Mama uważa nas za przestępców i wykańcza psychicznie w dzień i w nocy. Wprawdzie jest leczona przez lekarza psychiatrę, ale potrafi nim manipulować i ukrywać swój prawdziwy stan w czasie comiesięcznych wizyt. W rezultacie lekarz nie zdaje sobie sprawy ze stopnia choroby i leczenie przynosi bardzo ograniczone rezultaty. Myślę, że mama potrzebuje obiektywnej diagnozy na podstawie obserwacji i być może stałej opieki medycznej; my nie umiemy sobie z nią poradzić. Nie możemy jej też namówić na poważniejsze leczenie ani nawet obserwację. Jakie mamy możliwości prawne? Co powinniśmy zrobić?
Niestety możliwości prawnych stosowania leczenia wbrew woli osoby chorej nie ma wiele i mogą być stosowane jedynie w przypadkach przewidzianych przez prawo.
Trzeba bowiem pamiętać, że prawo polskie stoi na stanowisku, że sam fakt choroby psychicznej nie pozbawia osoby chorej prawa do stanowienia o sobie, swoich sprawach życiowych, w tym także i wyrażenia zgody na leczenie. W większości sytuacji – poza wyjątkowymi, ściśle określonymi przez ustawę – osoba chora psychicznie posiada pełnię swoich praw. Może nie podjąć leczenia swojej choroby albo początek tego leczenia odroczyć.
Kilka z tych przypadków przewiduje ustawa z dnia 19 sierpnia 1994 r. o ochronie zdrowia psychicznego (w skrócie „uozp”).
Pacjenta można przede wszystkim zbadać lub hospitalizować bez jego zgody. Zgodnie z art. 21 uozp:
„1. Osoba, której zachowanie wskazuje na to, że z powodu zaburzeń psychicznych może zagrażać bezpośrednio własnemu życiu albo życiu lub zdrowiu innych osób, bądź nie jest zdolna do zaspokajania podstawowych potrzeb życiowych, może być poddana badaniu psychiatrycznemu również bez jej zgody, a osoba małoletnia lub ubezwłasnowolniona całkowicie – także bez zgody jej przedstawiciela ustawowego. W tym przypadku art. 18 ma zastosowanie.
2. Konieczność przeprowadzenia badania, o którym mowa w ust. 1, stwierdza lekarz psychiatra, a w razie niemożności uzyskania pomocy lekarza psychiatry – inny lekarz. Przed przystąpieniem do badania uprzedza się osobę badaną lub jej przedstawiciela ustawowego o przyczynach przeprowadzenia badania bez jej zgody.
3. W razie potrzeby lekarz przeprowadzający badanie zarządza bezzwłocznie przewiezienie badanego do szpitala. Przewiezienie takiej osoby z zastosowaniem przymusu bezpośredniego następuje w obecności lekarza, pielęgniarki lub zespołu ratownictwa medycznego.
4. Lekarz, który przeprowadził badanie psychiatryczne określone w ust. 1, odnotowuje tę czynność w dokumentacji medycznej, wskazując na okoliczności uzasadniające podjęcie postępowania przymusowego. Przy ocenie zasadności poddania osoby badaniu bez jej zgody stosuje się odpowiednio art. 18 ust. 10.”
Następnie według art. 23 omawianej ustawy:
„1. Osoba chora psychicznie może być przyjęta do szpitala psychiatrycznego bez zgody wymaganej w art. 22 tylko wtedy, gdy jej dotychczasowe zachowanie wskazuje na to, że z powodu tej choroby zagraża bezpośrednio własnemu życiu albo życiu lub zdrowiu innych osób.
2. O przyjęciu do szpitala osoby, o której mowa w ust. 1, postanawia lekarz wyznaczony do tej czynności po osobistym jej zbadaniu i zasięgnięciu w miarę możliwości opinii drugiego lekarza psychiatry albo psychologa.
3. Lekarz, o którym mowa w ust. 2, jest obowiązany wyjaśnić choremu przyczyny przyjęcia do szpitala bez zgody i poinformować go o jego prawach.
4. Przyjęcie do szpitala, o którym mowa w ust. 1, wymaga zatwierdzenia przez ordynatora (lekarza kierującego oddziałem) w ciągu 48 godzin od chwili przyjęcia. Kierownik szpitala zawiadamia o powyższym sąd opiekuńczy miejsca siedziby szpitala w ciągu 72 godzin od chwili przyjęcia.
5. Czynności, o których mowa w ust. 2, 3 i 4, odnotowuje się w dokumentacji medycznej.”
Zobacz również: Prawny opiekun osoby starszej
Wreszcie stosownie do art. 24 uozp:
„1. Osoba, której dotychczasowe zachowanie wskazuje na to, że z powodu zaburzeń psychicznych zagraża bezpośrednio swojemu życiu albo życiu lub zdrowiu innych osób, a zachodzą wątpliwości, czy jest ona chora psychicznie, może być przyjęta bez zgody wymaganej w art. 22 do szpitala w celu wyjaśnienia tych wątpliwości.
2. Pobyt w szpitalu, o którym mowa w ust. 1, nie może trwać dłużej niż 10 dni.
3. Do przyjęcia do szpitala, o którym mowa w ust. 1, stosuje się zasady i tryb postępowania określony w art. 23.”
Tak więc zgodnie z art. 23 tej ustawy osoba chora psychicznie (chorą psychicznie jest osoba wykazująca zaburzenia psychotyczne, które mogą znacznie upośledzić procesy postrzegania rzeczywistości, emocjonalne, myślenia oraz zdolność do dokonywania racjonalnych wyborów albo rażąco zaburzać zachowanie) może być przyjęta do szpitala psychiatrycznego bez jej zgody wtedy, gdy jej dotychczasowe zachowanie wskazuje na to, że z powodu tej choroby zagraża bezpośrednio własnemu życiu albo życiu lub zdrowiu innych osób. O przyjęciu decyduje lekarz, który następnie zawiadamia kierownika szpitala oraz sąd opiekuńczy miejsca siedziby szpitala.
Zobacz również: Wniosek do sądu o przymusowe leczenie narkomana
Dlatego w pierwszej kolejności powinniście Państwo skontaktować się ze szpitalem tego typu najbliższym miejsca zamieszkania chorego (to najbardziej praktyczne rozwiązanie) i przedstawić kompetentnemu lekarzowi Państwa sprawę (z powołaniem się na wskazane przeze mnie przepisy prawa), prosząc o wskazanie dalszego trybu postępowania.
Natomiast celem przyjęcia do szpitala jest obserwacja osoby, której zachowanie wskazuje na możliwość występowania u niej choroby psychicznej zagrażającej bezpośrednio jej życiu albo życiu lub zdrowiu innych osób, i w konsekwencji stwierdzenie, czy jest to osoba chora psychicznie, czy nie.
Jeśli obserwacja potwierdzi, że zachowanie zagrażające bezpośrednio życiu tej osoby albo życiu lub zdrowiu innych osób rzeczywiście wynikało z choroby psychicznej, to albo podejmuje się dalsze leczenie tej osoby, zmieniając kwalifikację dalszego leczenia zgodnie z przesłankami z art. 23 uozp, gdy nadal nie wyraża zgody na leczenie, a istnieją przesłanki zastosowania tego przepisu, albo, gdy nie stwierdza się choroby psychicznej i brak jest podstaw do dalszego przetrzymywania osoby w szpitalu psychiatrycznym bez jej zgody, wypisuje się ją.
Zobacz również: Pozbawienie praw rodzicielskich matki chorej psychicznie
Obserwacja osoby przyjętej na podstawie art. 24 może trwać maksymalnie do 10 dni.
Termin „obserwacja pacjenta” jest częścią badania psychiatrycznego – na podstawie obserwowania zachowania, sposobu funkcjonowania, sposobu rozmowy, relacji z innymi osobami, organizacji czasu wolnego ocenia się obecność lub brak obecności objawów psychopatologicznych. Jest to część uzupełniająca badania psychiatrycznego do wywiadu zbieranego od pacjenta i osób z jego najbliższego otoczenia. Jednakże kontekst, w jakim termin „obserwacja” użyty jest w art. 24 uozp, jest nieco inny – celem obserwacji pacjenta przyjętego z mocy art. 24 omawianej ustawy jest stwierdzenie, czy osoba ta jest chora psychicznie, czy nie. Rozstrzygnięcie to może przebiegać na podstawie tylko obserwowania pacjenta jako części niewerbalnej badania psychiatrycznego, ale także na podstawie badania psychiatrycznego prowadzonego za zgodą lub bez zgody osoby hospitalizowanej.
Różnica w przyjęciu pacjenta z art. 23 i 24 uozp w kwestii możliwości stosowania terapii jest zasadnicza. O ile pacjent przyjęty na podstawie art. 23 uozp może być leczony zgodnie z art. 33 uozp do czasu ustąpienia przesłanek przyjęcia bez zgody, o tyle osoba przyjęta z mocy art. 24 uozp nie może być leczona przymusowo, bo nie wiadomo, czy jest chora psychicznie, czy nie. Rozstrzygnięcie kwestii obecności choroby bądź jej braku zdeterminuje dalsze postępowanie.
Rozpoznanie choroby psychicznej upoważni do wdrożenia leczenia bez zgody, o ile przesłanki zagrożenia życia i zdrowia tej osoby lub innych osób nadal będą istniały, a osoba ta wciąż nie wyraża zgody na leczenie. Stwierdzenie braku choroby psychicznej upoważni do wypisania takiej osoby ze szpitala. W sytuacji, gdy osoba przyjęta z art. 24 uozp wyrazi zgodę na podjęcie leczenia w trakcie obserwacji, dalsze leczenie odbywa się za jej zgodą.
Zasady i tryb przyjmowania są analogiczne do opisanych w art. 23 uozp.
Pojęcie obserwacji odnosi się również do obserwacji sądowopsychiatrycznej celem wydania opinii przez biegłych psychiatrów. Zagadnienie obserwacji sądowopsychiatrycznych jest regulowane przez art. 203 K.p.k. (dotyczy obserwacji prowadzonej w trakcie postępowania karnego) oraz art. 554 § 1 K.p.c. (chodzi o obserwację w zakładzie leczniczym osoby, której dotyczy złożony wniosek o ubezwłasnowolnienie).
Zobacz również: Postanowienie sądu o przymusowym leczeniu psychiatrycznym
Powyższe więc działania może Pani podjąć na podstawie ustawy o ochronie zdrowia psychicznego i nie ukrywam, że moim zdaniem zastosowanie sposobów przewidzianych przez tę ustawę ma największe szanse powodzenia.
Teoretycznie występuje także możliwość ubezwłasnowolnienia Pani mamy i działanie w jej imieniu jej opiekuna, który może (za nią) zdecydować o jej leczeniu.
Przechodząc do kwestii ubezwłasnowolnienia – w polskim systemie prawnym wyróżnia się ubezwłasnowolnienie całkowite i ubezwłasnowolnienie częściowe.
Osoba, która ukończyła lat trzynaście, może być ubezwłasnowolniona całkowicie, jeżeli wskutek choroby psychicznej, niedorozwoju umysłowego albo innego rodzaju zaburzeń psychicznych, w szczególności pijaństwa lub narkomanii, nie jest w stanie kierować swym postępowaniem (art. 13 Kodeksu cywilnego, w skrócie „K.c.”).
Osoba pełnoletnia może być ubezwłasnowolniona częściowo z powodu choroby psychicznej, niedorozwoju umysłowego albo innego rodzaju zaburzeń psychicznych, w szczególności pijaństwa lub narkomanii, jeżeli stan tej osoby nie uzasadnia ubezwłasnowolnienia całkowitego, lecz potrzebna jest pomoc do prowadzenia jej spraw (art. 16 K.c.).
Orzeczenie o ubezwłasnowolnieniu wydaje sąd po przeprowadzeniu postępowania.
Sąd wszczyna postępowanie na wniosek. Z wnioskiem może wystąpić:
Osoba, która wystąpi z takowym wnioskiem, musi przed sądem wykazać, że wniosek ten jest uzasadniony okolicznościami faktycznymi. Przede wszystkim musi więc udowodnić, że w danym przypadku zachodzą przesłanki ubezwłasnowolnienia całkowitego lub przynajmniej częściowego.
W przeciwnym razie wniosek zostanie oddalony. Nadto na osobę, która zgłosiła wniosek o ubezwłasnowolnienie w złej wierze lub lekkomyślnie, sąd może nałożyć karę grzywny do wysokości jednego tysiąca złotych.
Ubezwłasnowolnienie całkowite, jak i częściowe, może nastąpić tylko z powodu:
Sąd Najwyższy w orzeczeniu z 3 grudnia 1974 r., sygn. akt I CR 580/74, wyjaśnił, że do ubezwłasnowolnienia nie wystarcza ustalenie choroby psychicznej, niedorozwoju umysłowego albo innego rodzaju zaburzeń psychicznych, musi występować nadto niemożność kierowania swym postępowaniem – gdy chodzi o ubezwłasnowolnienie całkowite, lub potrzeba udzielenia pomocy w prowadzeniu spraw – przy ubezwłasnowolnieniu częściowym.
Inna ułomność osoby (choroba) niż wyżej wymieniona nie daje podstaw do ubezwłasnowolnienia. Zgodnie z poglądami doktryny w przypadku ogólnego niedołęstwa wywołanego starością zasadne jest ustanowić dla takiej osoby kuratora, a nie ubezwłasnowolnić.
Nadto należy zwrócić uwagę, że nawet jeśli zachodzą wszystkie przesłanki ubezwłasnowolnienia, sąd nie ma obowiązku ubezwłasnowolnić osoby, której dotyczy wniosek, zwłaszcza jeśli byłoby to wbrew jej interesom i jej dobru.
Zgodnie z innym orzeczeniem Sądu Najwyższego z 19 sierpnia 1971 r., sygn. akt I CR 297/71: „choroba psychiczna sama przez się nie stanowi wystarczającej przesłanki ubezwłasnowolnienia, lecz może je uzasadniać tylko wówczas, gdy chory psychicznie nie jest w stanie kierować swym postępowaniem. Nie każda zaś choroba psychiczna pociąga za sobą taki skutek. Zależy to od rodzaju i stopnia nasilenia choroby oraz od indywidualnych objawów występujących u danej osoby. Opinia więc biegłego psychiatry, obok stwierdzenia u badanego choroby psychicznej (bądź niedorozwoju albo innych zaburzeń psychicznych), powinna zawierać szczegółową ocenę zakresu jego zdolności kierowania swoim postępowaniem, opartą na gruntownej i wnikliwej analizie jego zachowania się i postępowania, kontaktów z ludźmi, w stosunkach rodzinnych, w pracy itp.”.
Zobacz również: Ustanowienie doradcy tymczasowego
Tym samym proces orzekania o ubezwłasnowolnieniu jest procesem złożonym, wieloetapowym. Sąd nie może poprzestać tylko na zapoznaniu się z argumentami wnioskodawcy, lecz musi ustalić, czy dana osoba rzeczywiście cierpi na wskazane we wniosku schorzenie oraz czy schorzenie to uniemożliwia lub przynajmniej utrudnia prowadzenie spraw tej osobie.
Powyższe ustalenia niewątpliwie wymagają wiadomości specjalnych, stąd nie obejdzie się bez powołania biegłego psychiatry i zapoznania się z historią choroby osoby, której wniosek dotyczy.
Samo tylko podejrzenie o możliwość zachorowania nie wystarcza do wydania orzeczenia o ubezwłasnowolnieniu.
Jeśli biegły psychiatra nie stwierdzi w swojej opinii choroby psychicznej, niedorozwoju umysłowego bądź innych zaburzeń psychicznych, jak również wyraźnie nie zaznaczy we wnioskach końcowych opinii, że osoba, której postępowanie dotyczy, nie jest w stanie kierować swoim postępowaniem, wniosek o ubezwłasnowolnienie musi zostać oddalony (tak Sąd Najwyższy w orzeczeniu z 21 stycznia 1971 r., sygn. akt II CR 655/70).
Stan zdrowia uzasadniający ubezwłasnowolnienie musi istnieć w czasie orzekania o ubezwłasnowolnieniu.
Sąd winien wysłuchać osoby, której postępowanie o ubezwłasnowolnienie dotyczy. Tym samym osoba ta będzie miała możliwość swobodnego wypowiedzenia się przed sądem i przedstawienia mu swoich argumentów przeciwko ubezwłasnowolnieniu. Przede wszystkim winna ona wykazać, że radzi sobie w zwykłych sprawach życia codziennego, a ubezwłasnowolnienie będzie sprzeczne z jej interesami.
O ubezwłasnowolnieniu ostatecznie zdecyduje sąd na podstawie zgromadzonego materiału dowodowego i ustalonego stanu faktycznego.
Zobacz również: Przymusowe leczenie narkomana
Dla osoby ubezwłasnowolnionej ustanawia się przedstawiciela ustawowego, to jest opiekuna albo kuratora. Przedstawiciela ustawowego wyznacza sąd opiekuńczy (sądem opiekuńczym jest sąd rejonowy, wydział rodzinny) po uprawomocnieniu się postanowienia o ubezwłasnowolnieniu. Tym samym sąd okręgowy, przed którym toczy się sprawa, zajmuje się tylko i wyłącznie ubezwłasnowolnieniem. Po uprawomocnieniu się orzeczenia sąd okręgowy prześle akta do sądu rejonowego w celu ustanowienia dla ubezwłasnowolnionego przedstawiciela prawnego.
Jeśli Pani mama zostanie ubezwłasnowolniona całkowicie, sąd ustanowi dla niej opiekuna; w przypadku ubezwłasnowolnienia częściowego – kuratora.
Zakres uprawnień opiekuna jest konsekwencją utraty przez osobę ubezwłasnowolnioną (całkowicie) zdolności do czynności prawnych. Utrata zdolności do czynności prawnych powoduje, że czynność prawna zdziałana przez mamę bez zgody opiekuna jest nieważna. Powyższe znajduje uzasadnienie w art. 14 K.c., zgodnie z którym „czynność prawna dokonana przez osobę, która nie ma zdolności do czynności prawnych, jest nieważna” z jednym wyjątkiem, a mianowicie, jeśli „osoba niezdolna do czynności prawnych zawarła umowę należącą do umów powszechnie zawieranych w drobnych bieżących sprawach życia codziennego (np. kupno gazety, jedzenia, środków czystości), umowa taka staje się ważna z chwilą jej wykonania, chyba że pociąga za sobą rażące pokrzywdzenie osoby niezdolnej do czynności prawnych”.
Opiekun obowiązany jest wykonywać swe czynności z należytą starannością, jak tego wymaga dobro pozostającego pod opieką i interes społeczny. Przede wszystkim opiekun sprawuje:
Przez sprawowanie pieczy należy rozumieć dbanie, by ubezwłasnowolniony miał środki do życia, opiekę lekarską, aby sam sobie nie szkodził i nie stwarzał zagrożenia dla innych osób. Opiekun może się starać o umieszczenie, w razie konieczności, osoby ubezwłasnowolnionej w odpowiedniej placówce. Zarządzanie to piecza nad majątkiem ubezwłasnowolnionego.
Reprezentacja polega natomiast na zastępowaniu osoby będącej pod opieką w dokonywaniu czynności prawnych, składaniu oświadczeń woli.
Zakres praw opiekuna względem podopiecznego można porównać do zakresy władzy rodzicielskiej. Niemniej opiekun podlega nadzorowi sądu opiekuńczego. Po pierwsze, opiekun obowiązany jest uzyskiwać zezwolenie sądu na dokonywanie wszelkich ważniejszych spraw z zakresu tego typu pieczy. Są to takie sprawy, które mają decydujące znaczenie dla prawidłowego rozwoju psychicznego i fizycznego osoby podopiecznej, a także dla odpowiedniego przygotowania jej do pracy dla dobra społeczeństwa. Przykładowo zgody sądu będą wymagały następującego rodzaju sprawy:
Po wtóre, niezwłocznie po objęciu opieki opiekun obowiązany jest sporządzić inwentarz majątku osoby pozostającej pod opieką i przedstawić go sądowi opiekuńczemu, chyba że sąd zwolni go od tego obowiązku.
Po trzecie, opiekun obowiązany jest w terminach oznaczonych przez sąd opiekuńczy, nie rzadziej niż co roku, składać temu sądowi sprawozdania dotyczące osoby pozostającego pod opieką oraz rachunki z zarządu jego majątkiem. Jeżeli dochody z majątku nie przekraczają prawdopodobnych kosztów utrzymania i wychowania pozostającego pod opieką, sąd opiekuńczy może zwolnić opiekuna od przedstawiania szczegółowych rachunków z zarządu; w takim wypadku opiekun składa tylko ogólne sprawozdanie o zarządzie majątkiem.
Kurator osoby ubezwłasnowolnionej częściowo jest natomiast powołany do wyrażenia zgody na zaciągnięcie przez nią zobowiązań lub rozporządzenie swoim prawem.
Podstawowym skutkiem ubezwłasnowolnienia częściowego jest bowiem jedynie ograniczenie zdolności do czynności prawnych.
Nie wiem, w jakim stanie jest Pani mama, jednak jeżeli nie spełnia przesłanek do orzeczenia ubezwłasnowolnienia to sąd z pewnością nie orzeknie ubezwłasnowolnienia. Ponadto bardzo ważna jest przyczyna ubezwłasnowolnienia, gdyż we wniosku takim należy wskazać, iż ubezwłasnowolnienie jest potrzebne, gdyż jest niezbędne dla skierowania Pani mamy na przymusowe leczenie czy skierowanie do domu opieki.
Leczenie osoby chorej psychicznie wbrew jej woli jest możliwe w Polsce tylko w wyjątkowych przypadkach, gdy stan osoby stanowi bezpośrednie zagrożenie dla jej życia lub zdrowia innych. Przepisy ustawy o ochronie zdrowia psychicznego jasno określają procedury i warunki, jakie muszą zostać spełnione, aby podjąć takie działania. Kluczową rolę odgrywają tutaj opinie lekarskie oraz wymóg zgody sądowej, co stanowi zabezpieczenie przed nadużyciami i gwarantuje ochronę praw pacjentów.
1. Ustawa z dnia 23 kwietnia 1964 r. - Kodeks cywilny - Dz.U. 1964 nr 16 poz. 93
2. Ustawa z dnia 17 listopada 1964 r. - Kodeks postępowania cywilnego - Dz.U. 1964 nr 43 poz. 296
3. Ustawa z dnia 6 czerwca 1997 r. - Kodeks postępowania karnego - Dz.U. 1997 nr 89 poz. 555
4. Ustawa z dnia 26 października 1982 r. o wychowaniu w trzeźwości i przeciwdziałaniu alkoholizmowi - Dz.U. 1982 nr 35 poz. 230
5. Orzeczenie Sądu Najwyższego z dnia 3 grudnia 1974 r., sygn. akt I CR 580/74
6. Orzeczenie Sądu Najwyższego z 19 sierpnia 1971 r., sygn. akt I CR 297/71
Potrzebujesz pomocy w napisaniu wniosku o ubezwłasnowolnienie członka rodziny? Nasi prawnicy służą pomocą, opisz nam swój problem i zadaj pytania wypełniając formularz poniżej ▼▼▼.
Zapytaj prawnika - porady prawne online
O autorze: Tomasz Krupiński
Radca prawny z kilkunastoletnim doświadczeniem, magister prawa, absolwent Wydziału Prawa Uniwersytetu Marii Curie-Skłodowskiej w Lublinie. Specjalizuje się w prawie nieruchomości i prawie lokalowym (wykup mieszkań, najem, eksmisje, zasiedzenia itp.) oraz w prawie rodzinnym (rozwody, alimenty, podział majątku itp.). Doradza też wspólnotom mieszkaniowym i zarządcom nieruchomości (sam również ma uprawnienia zarządcy). Prowadzi własną kancelarię i reprezentuje naszych klientów w sądach.
Zapytaj prawnika
