Umowa małżonków w sprawie podziału majątku

W jakiej formie musi być zawarta umowa o podziale majątku?

Na początku należy stwierdzić, że podział majątku może być przeprowadzony w drodze umowy stron (jeżeli w skład majątku wchodzi nieruchomość, to umowa musi być zawarta w formie aktu notarialnego). Umowa może zawierać dowolną treść, jednak nie może być sprzeczna z prawem, dobrymi obyczajami lub prowadzić do ominięcia przepisów.

Możliwość zawarcia umowy o podział majątku wspólnego wynika z art. 1037 § 1 Kodeksu cywilnego (K.c.) w zw. z art. 46 Kodeksu rodzinnego i opiekuńczego (K.r.o.).

Stronami umowy są byli małżonkowie. Jednakże jeżeli wspólność majątkowa ustała w wyniku śmierci jednego małżonka lub uznania go za zmarłego, umowa musi zostać zawarta pomiędzy pozostającym przy życiu małżonku a spadkobiercami drugiego małżonka.

Umowa taka musi określić cel, jakim jest dokonanie podziału majątku objętego uprzednio wspólnością majątkową małżeńską. Dla osiągnięcia tego celu koniecznym jest ustalenie składu oraz wartości majątku wspólnego, a także sposobu wyjścia majątku ze wspólności. Przedmiotem takiego działu mogą być wyłącznie aktywa, nie obejmuje on długów.

Sposób podziału pozostaje w woli stron. Określają one, komu przypadają poszczególne przedmioty, wielkość oraz terminy spłat czy dopłat. Powinna uwzględniać rozliczenie nakładów i wydatków poczynionych w czasie trwania wspólności z majątku wspólnego na majątek osobisty oraz długów jednego z małżonków spłaconych z majątku wspólnego, roszczeń z tytułu posiadania poszczególnych składników majątku wspólnego, pobranych pożytków i innych przychodów, a także nakładów i wydatków oraz spłaconych długów w okresie od ustania wspólności do podziału majątku wspólnego.

Podkreślenia wymaga, iż strony umowy nie mogą zaliczyć do majątku wspólnego i objąć podziałem przedmiotów, które zgodnie z przepisem art. 33 K.r.o. należą do majątku osobistego.

Ponadto swoboda stron w ustaleniu treści umowy ograniczona zostaje w wyniku wprowadzonej w przepisie art. 43 § 1 K.r.o. zasady, zgodnie z którą: „Oboje małżonkowie mają równe udziały w majątku wspólnym”. Jeżeli strony zamierzają ustalić nierówne udziały, powinni skorzystać z sądowego podziału majątku lub ustanowić rozdzielność majątkową. Ponadto nie jest wykluczona możliwość dokonania darowizny przedmiotu ponad ustalony udział.

Zobacz również: Ugoda rozwodowa

Podział całego majątku wspólnego bez zastrzeżenia dotyczącego rozliczenia nakładów i wydatków

W przypadku gdy umowa nie zawiera unormowania rozliczenia nakładów i wydatków, może powstać następująca okoliczność:

• strony w umowie dokonały tylko częściowego podziału majątku wspólnego, a więc możliwe jest dokonania uzupełniającego podziału majątku wspólnego. Zostanie on uzupełniony przy ostatecznym podziale majątku wspólnego;
• strony dokonały podziału całego majątku wspólnego, a rozliczenia, o których mowa wyżej, pozostawiły do późniejszego uzgodnienia;
• strony dokonały podziału całego majątku wspólnego, ale w treści umowy brak odpowiedniego zapisu o tym. W tym przypadku należy odwołać się do wykładni umowy dokonanej przez strony. Jeżeli wykładnia doprowadzi do wniosku, że strony nie zrzekły się roszczeń i nie rozstrzygnęły kwestii zw. z roszczeniami, uznać należy, że strony mogą żądać w przyszłości rozliczenia nakładów i wydatków poczynionych w okresie trwania wspólności majątkowej, a także w okresie od ustania wspólności majątkowej do chwili podziału majątku.

Pamiętać jednak należy, że zawarcie umowy o podział całego majątku wspólnego bez zastrzeżenia dotyczącego rozliczenia nakładów i wydatków wyłącza możliwość późniejszego dochodzenia wskazanych roszczeń.

Umowa o podział majątku wspólnego podlega ogólnym przepisom o formie czynności prawnych. Może zostać zawarta w formie ustnej, pisemnej, czy też w formie aktu notarialnego.

Jednakże, jak już wskazałem, jeżeli w skład majątku wspólnego wchodzi składnik majątkowy, którego przeniesienie prawa własności wymaga zachowania szczególnej formy, należy umowę o podział majątku wspólnego dokonać w tej właśnie formie. Brak zachowania wskazanej formy skutkować będzie nieważnością umowy, np. umowa, której przedmiotem jest m.in. nieruchomość, powinna zostać zawarta w formie aktu notarialnego.

Proszę pamiętać, że wskazany umowny podział majątku możliwy jest w sytuacji, gdy strony umowy zgodne są co do sposobu podziału majątku. Brak takiej zgody powoduje konieczność sądowego podziału majątku w trybie procesowym (rozwód), bądź w trybie nieprocesowym (podział majątku – art. 567 K.p.c.).

Czy umowę o podziale majątku można uzależnić od wydania przez sąd postanowienia o rozwodzie?

Swoją odpowiedź rozpocznę od odpowiedzi na pytanie ostatnie, czyli trzecie, w którym pyta Pan, czy umowę o podziale majątku można uzależnić od wydania przez sąd postanowienia o rozwodzie (tzn. umowa jest skuteczna tylko w przypadku rozwodu).

Tak naprawdę pyta Pan, czy umowę dotyczącą majątku można zawrzeć z zastrzeżeniem warunku lub też jako umowę przedwstępną. Moim zdaniem jest to możliwe, a nawet preferowane, gdyż jeżeli pomiędzy małżonkami nie istnieje rozdzielność majątkowa, to umowa dotycząca podziału majątku wspólnego jest nieważna. Podział majątku jest bowiem możliwy dopiero po ustaniu wspólności majątkowej pomiędzy małżonkami, a dzieje się to m.in. na skutek orzeczenia przez sąd rozwodu lub separacji lub po prostu na skutek umowy małżonków dotyczącej ustanowienia rozdzielności majątkowej pomiędzy nimi.

W umowie o podział majątku wspólnego, moim zdaniem, można określić element majątku bez podawania jego wartości, byleby wskazać go z najdalej idącą dokładnością, ażeby nie było wątpliwości, jakie przedmioty obejmuje (zawsze przecież można mówić o podziale częściowym). Aby dookreślić przedmiot, można wskazać konto w funduszu i okres czasu, z jakiego pochodzą środki – w ten sposób tak naprawdę zamykamy pewien okres i wskazujemy, na jaki dzień można ustalić wartość przedmiotu majątkowego. Oczywiście nie będą podlegały podziałowi środki powstałe po sporządzeniu takiej umowy (wtedy stanowić już będą majątek osobisty jednego z małżonków – co do zasady dzielimy majątek do czasu ustanowienia rozdzielności majątkowej w różnych formach, np. właśnie uprawomocnienie się wyroku rozwodowego).

Zobowiązania i warunki w umowie o podział majątku

Co do postanowienia zawartego w umowie o podział majątku wspólnego, że małżonek spłaci drugiemu pewien procent wartości domu, ale zobowiązanie powstanie pod warunkiem podjęcia przez małżonka, którego dom pozostanie własnością, decyzji o jego sprzedaży – takie postanowienie jest możliwe i będzie to znowu postanowienie z zastrzeżeniem warunku. Proszę jednak zauważyć, że własność nieruchomości przejdzie na daną osobę bezwarunkowo, a dopiero warunek zapłaty ziści się w momencie sprzedaży tej nieruchomości. Zobowiązanie to powinno zostać zawarte w umowie dotyczącej podziału majątku, wskazując właśnie na dany warunek, po którego spełnieniu powstanie przedmiotowe zobowiązanie. Moim zdaniem, dla pewności taki warunek powinien dodatkowo wskazywać termin, w którym sprzedaż takiej nieruchomości powodowałaby zapłatę określonego procenta jej wartości.

Wprawdzie według mnie niewskazanie terminu nie będzie powodowało nieważności takiego warunku, jednak będzie to bezpieczniejsze dla jego ewentualnego podważenia.

Zgodnie z art. 94 K.c. – warunek niemożliwy, jak również warunek przeciwny ustawie lub zasadom współżycia społecznego pociąga za sobą nieważność czynności prawnej, gdy jest zawieszający; uważa się za niezastrzeżony, gdy jest rozwiązujący.

Regulacja powyższa jest rozwinięciem regulacji zawartej w art. 58 K.c. i przejawem zasady, iż żadna czynność prawna nie może stać w sprzeczności z przepisami prawa lub zasadami współżycia społecznego. Jego zastosowanie ma miejsce wówczas, gdy w przepisie szczególnym nie uregulowano odmiennie skutków zastrzeżenia warunku przeciwnego przepisom ustawy, np. art. 962 co do warunkowego powołania spadkobiercy.

Warunek niemożliwy zgodnie z art. 94 jest uzależniony od zdarzenia niemożliwego do spełnienia, ponadto wyróżnia się warunek przeciwny ustawie oraz warunek przeciwny zasadom współżycia społecznego. Dwa ostatnie przypadki na ogół łączy się w jedną kategorię, co uzasadnia zastosowany w tym przepisie spójnik „lub”, i obejmuje wspólnym mianem warunek zabroniony.

Ustawodawca nie różnicuje konsekwencji warunkowych czynności prawnych w zależności od tego, czy jej skutki strony powiązały z warunkiem niemożliwym, przeciwnym ustawie czy zasadom współżycia społecznego. Zawsze jest jednakowa sankcja, zróżnicowana jedynie w zależności od tego, czy zastrzeżono warunek zawieszający, czy rozwiązujący. W pierwszym przypadku warunkowa czynność prawna jest nieważna, natomiast w drugim zawarty w tej czynności warunek uważany jest za niezastrzeżony.

Przez warunek niemożliwy należy rozumieć uzależnienie skutków czynności prawnej od zdarzenia (art. 89), którego nastąpienie jest niemożliwe. Wydaje się, że słuszny jest pogląd niektórych komentatorów, iż pojęcie to obejmuje także warunek niezrozumiały, którego rozsądnej treści nie można ustalić za pomocą wykładni oświadczeń woli stron. Warunkiem przeciwnym ustawie jest także warunek mający na celu obejście ustawy, a warunkiem przeciwnym zasadom współżycia społecznego jest warunek uzależniający skutki czynności prawnych od zdarzenia sprzecznego z dobrymi obyczajami i moralnością, z uczciwością i przyjętymi powszechnie w naszym społeczeństwie zasadami etycznymi.

Hipoteza art. 94 obejmuje sytuacje, w których skuteczność czynności prawnej została uzależniona od określonego w tym przepisie warunku w rozumieniu art. 89. Warunkiem takim nie jest zamieszczenie w umowie zobowiązującej do przeniesienia własności nieruchomości zastrzeżenia uzależniającego skuteczność umowy od niewykonania przez gminę ustawowego prawa pierwokupu nieruchomości w sytuacji, gdy prawo takie gminie nie przysługiwało, a zastrzeżenie warunku nastąpiło na skutek błędu notariusza lub samych stron. Skoro więc wykonanie przez gminę nieprzysługującego jej prawa już a priori nie mogło nastąpić, to postanowienie takie należy uznać za bezskuteczne i niebyłe. Sytuacja taka była przedmiotem rozważań Sądu Najwyższego w wyroku z 19 września 2002 r., II CKN 329/2001, LexisNexis nr 360548 (OSNC 2003, nr 12, poz. 165). W uzasadnieniu tego orzeczenia Sąd Najwyższy wyraził pogląd, który trudno zaaprobować. Stwierdził on, że w takim wypadku uzależnienie skuteczności umowy od niewykonania prawa pierwokupu było nieważne (art. 58 § 3), a art. 94 przewidujący sankcję nieważności w stosunku do całej czynności prawnej nie ma zastosowania.

W literaturze pojawiły się wątpliwości wyrażające się w pytaniu, czy sprzecznym z prawem w rozumieniu art. 94 pozostaje warunek umieszczony w treści czynności prawnej, która albo ze swej natury, albo na mocy ustawy warunkowa być nie może.

Warunek – rozumiany w tym przypadku jako zdarzenie, od którego uzależniono skuteczność czynności, nie powinien być poddawany ocenie w oderwaniu od czynności, w której go umieszczono.

Zdecydowana większość autorów prezentuje pogląd ograniczający pole zastosowania art. 94 w ten sposób, że znajduje on zastosowanie wyłącznie do warunków, których umieszczenie w danej czynności prawnej było dopuszczalne. W tym ujęciu ocenie z punktu widzenia art. 94 podlega nie tyle sam fakt uzależnienia skutku czynności prawnej od zdarzenia przyszłego i niepewnego, co sposób określenia owego zdarzenia. W konsekwencji sankcje wskazane w komentowanym przepisie wchodzą w rachubę wówczas, i tylko wówczas, gdy niemożliwe lub sprzeczne z prawem, względnie zasadami współżycia społecznego jest zdarzenie, któremu nadano rangę warunku. W tym zakresie wykluczone jest zastosowanie art. 58 § 3 K.c. (na temat zastosowania art. 58 § 3 K.c. do warunkowych czynności prawnych E. Drozd, Przeniesienie własności nieruchomości, Warszawa 1974, s. 67-68; J. Zawadzka, Warunek..., s. 299 i n.; zob. także wyrok SN z dnia 29 kwietnia 2009 r., II CSK 614/08, OSNC 2010, nr 2, poz. 30).

Podobne wątpliwości wzbudza pierwsza postać warunku, objętego dyspozycją art. 94, a mianowicie warunek niemożliwy do spełnienia. Zgodnie z treścią art. 89 warunkiem może być wyłącznie zdarzenie przyszłe i niepewne. Jeśli w chwili dokonania czynności wystąpienie określonego zdarzenia nie jest możliwe, wówczas warunek taki nie nosi niezbędnej cechy „niepewności”.

Konsekwencje przewidziane w komentowanym przepisie nie odnoszą się do sytuacji, w której warunek stał się niemożliwy do spełnienia dopiero po dokonaniu zastrzeżenia warunku. Jeśli w okresie pendente conditione stanie się pewne, że warunek się nie ziści, wówczas usprawiedliwiony jest wniosek o niespełnieniu się warunku, nie zaś o niemożliwości warunku, o której mowa w art. 94.

Jak więc z powyższego wynika, przepisy wprost nie zabraniają zastrzeżenia warunku niesprzedawania nieruchomości pod rygorem podzielenia się z daną osobą kwotą ceny sprzedaży tej nieruchomości. Proszę jednak pamiętać, że notariusz powinien zawsze dokonywać wykładni i informować o skutkach każdej czynności notarialnej.

Źródła:

1. Ustawa z dnia 23 kwietnia 1964 r. - Kodeks cywilny - Dz.U. 1964 nr 16 poz. 93
2. Ustawa z dnia 17 listopada 1964 r. - Kodeks postępowania cywilnego - Dz.U. 1964 nr 43 poz. 296
3. Ustawa z dnia 25 lutego 1964 r. - Kodeks rodzinny i opiekuńczy - Dz.U. 1964 nr 9 poz. 59
4. Wyrok Sądu Najwyższego z 19 września 2002 r., sygn. akt II CKN 329/2001
5. Wyrok Sądu Najwyższego z dnia 29 kwietnia 2009 r.,sygn. akt II CSK 614/08